İKİ OZAN, BİR SES, BİR ANADOLU HOMEROS VE EVDALÊ ZEYNİKÊ
-
İKİ OZAN, BİR SES, BİR ANADOLU HOMEROS VE EVDALÊ ZEYNİKÊ
İKİ OZAN, BİR SES, BİR ANADOLU
HOMEROS VE EVDALÊ ZEYNİKÊ*Her topluluk, birçok farklı unsurdan meydana geldiği için, maddî, manevî bütün kültür ürünleri, ait olduğu topluluğun kimliğini temsil eder. Kültürel anlamda karşımıza çıkan bütün bu maddi ve manevi ürünlerin de sözlü kültür ortamında bir karşılığı vardır. Sözlü kültür, her toplumun sözlü ve yazılı geleneklerinde ve bireylerin hayatında müşterekleri bir araya getiren ve harmanlayarak yeniden topluma sunan ve bu sayede ortak bir kimlik oluşturma gücü olan faaliyetlerin bütünüdür.
Sözlü kültür, yazıdan yoksun olan toplumların, kendi dünyalarında oluşturdukları hazır kalıpları kullanarak deneyimlerini ve yaşanmışlıklarını pekiştirecek şekilde bir biçime kavuşturmasıdır. Bu şekilde halkın bilincine yerleşen kalıplar, varlıklarını yüzyıllarca sürdürebilmektedir. Düşüncenin söze yansıyan bu hali, zamanla gelişir ve hazır deyişler ustalıkla kullanılmaya başlanır. Toplum hafızasında oluşan bu birikim, zamanla gelişen bu usta anlatımlarla yeni kuşaklara aktarılır.
Anadolu’da sözlü kültürün birçok büyük ismi vardır. Bunların içinden seçim yapmak zor olsa da önde gelen ve en çok bilinenler; Homeros, Evdalê Zeynikê, Dadaloğlu, Aşık Veysel, Murat Çobanoğlu’dur. Bunların içinden ise Anadolu’nun en batısı ile en doğusundan iki ozanı seçip karşılaştıracağız. Bir tanesi Anadolu’nun en batısında Antik adı Smyrna olan İzmir’de doğan Homeros, diğeri ise Anadolu’nun en doğusunda Antik adı Ararat olan Ağrı’da doğmuş olan Evdalê Zeynikê. İki ortak kader, iki kör ozan…Yakın zamanda yaşamış olan ve Büyük Ozan Yaşar Kemal tarafından “Kürtlerin Homerosu” olarak adlandırılan Evdalê Zeynikê’nın hayatıyla başlamak, Homeros’u daha iyi anlamamıza ve yorumlamamıza yardımcı olacaktır.
Evdal, 1800’lü yılların başında, Mustafa ve Zeynê çiftinin oğlu olarak dünyaya gelir. Ağrı’nın Tutak ilçesine bağlı Cemalwêrdi Köyü’nde doğan Evdal, bölgenin önemli aşiretlerinden biri olan göçebe Meman Aşireti’nin Pazukî kolundandır. Evdal daha iki yaşındayken babası ölür. Eşinin ölümünden sonra annesi Zeynê evlenmez ve kendini oğluna adar. Bu nedenle annesinin adıyla, Evdalê Zeynikê olarak çağrılmaya başlanır. Tıpkı Homeros’un, annesi Kritheis tarafından yalnız başına yetiştirilmesi gibi. Babasız olarak Meles ırmağının kıyısında dünyaya gelen ve Melesigines ismini alan ozan, bir annenin ilkeleri ile büyüdüğü için olmalı ki daha sonra “kefil” anlamına gelen Homaros/Homeros ismini alır. Belki de Evdal’ı ve Homerus’u bir duygu deryasının içine iten ve eşsiz eserler yaratmalarına neden olan şey bir annenin verdiği sevgi ve ilkeli bir yaşamın eseridir.
Evdal, çocukluk ve gençlik yıllarını denbêjlerin/ozanların divanlarında destan/masal dinleyerek geçirmiştir. 30 yaşına kadar destan seslendirmemiştir. Sanırım bu bir hazırlık aşamasıdır. Büyük Ozan Homeros’un da yaşlılık yıllarında ortaya çıkmasının temel sebebi bu olabilir. Yeterli birikime sahip olmasının bir sonucu olmalı ki; bir gece bir rüya görmüştür. Kendisini bir karmaşanın içinde bulmuştur. Sanki dünya ters düz olmaktadır. Sonrasında kusar ve ağzından darı taneleri dökülür. Sabah kalktığında köyün en bilge kişisine gider ve rüyasını anlatır. Yaşlı adam, “Allah’ın izniyle rüyan hayırlara vesiledir. Eğer bu rüyanı 15 yaşındayken görseydin, büyük bir âlim olacaktın. Herkes senin keramet ve yeteneklerinden istifade edecekti. Eğer 20’sinde görseydin çok zengin olacaktın. Ancak bu rüyayı 15 ‘inde değil de şimdi gördün, inancım odur ki, sen büyük bir ozan, ünlü bir şair olacaksın. Adın tüm dünyaya yayılacak. Dünya var oldukça, senin adın da var olacak; adını tüm insanlık duyacak” der.
Bu rüyadan sonra dünyası değişir ve içinde artık büyük bir doğa sevgisi vardır. Bu nedenle zamanının büyük bir kısmını dağlarda doğa ile iç içe geçirir ve her seferinde yeni bir eser ortaya koyar. Tıpkı Homeros’un destanlarında doğayı anlatması ve doğa sevgisi gibi. Homeros da öyle bir doğa aşığıdır ki anlatımları onun ilk coğrafyacı olarak anılmasına neden olmuştur. Homeros’u da doğaya iten şey Evdal’ın yaşadıklarıyla neden benzer olmasın ki?
Evdal, o dönem Eleşkirt bölgesinin hâkimi olan Sürmeli Mehmet Paşa’nın daveti üzerine paşanın divanına katılır ve Paşa, hiçbir dengbejin/ozanın yenemediği Ermeni bir papazın kızı olan Gûlo ile atışmasını ister. Kürtçe ve Ermenice olarak yapılan atışmaların sonunda Gûlo pes eder.
O dönemde her beyin veya Paşanın bir ozanı vardır. Paşa Evdal’a büyük hürmet gösterir ve ona kendi ozanı olmasını ister. Onun bilgeliğinden faydalanır ve ona büyük bir önem verir. Evdal ise bunun karşılığında Paşa için “Ey Mir” isimli besteyi yapar. Paşa ile birlikte her yere gider. Nahçivan’a kadar uzanan yolculuklar yaparlar. Osmanlı, Paşa’ya, Kozanoğlullarını yerinden sürme görevi verir. 400 kişi ile Kozan üzerine sefere giden Paşa, Evdal’ı da yanında götürür. “Xozan” (Kozan) ve “Dersim” isimli besteleri burada bestelemiştir. Kendi çağdaşı olan ve karşı tarafta yer alan ünlü Türk ozanı Dadaloğlu’da aynı dönemde Kozanoğulları ve Avşar elleriyle ilgili türküler söyler.
Dadaloğlu’nun meşhur “Ferman padişahın, dağlar bizimdir” sözü bu dönemin bir ürünüdür. Yaşar Kemal de eserlerinde her iki ozana da yer vermektedir.
Kozan dönüşü Tarxanê Qelenyê isimli bir İran Kürt aşiret reisinin ozanı olan Şêx Sılê ile yedi gün süren bir atışma yapar ve bundan da galip gelir. Öyle ki bu mücadeleden oluşan etki ile ikisinin isminden oluşan (Şêx Silê û Evdalê Zeynikê) bir beste dahi ortaya çıkmıştır. Yaşar Kemal de bu tür uzun süren atışmalardan sık sık söz eder.
Çok sevdiği Sürmeli Mehmet Paşa’nın ölümü üzerine “Paşao” isimli besteyi yapar ve ondan sonra hayata küser. Birçok beyin kendi ozanı olma isteğini geri çevirir.
O dönem Ermeni bir doktor ile bir Kürt kızının umutsuz aşkını anlatan yaşanmış bir hikâyeyi de kayda geçirir. Hekîmo isimli bu beste en ünlü eserlerindendir.
Evdal yaşlanmaya başlar, eşi Eyşo ve çocuklarıyla fakir bir yaşam sürer. Bu sırada bir de Temo isminde bir de evlatlık alır. Temo aslında kendi yetimliğinin acısını dindiren bir yoldaştır. Temo sekiz yaşına geldiğinde Evdal kör olmuştur (Homeros’un doğaya, renklere ve şekillere olan hâkimiyeti, bize onun da belli bir yaşanmışlıktan sonra Evdal gibi son dönemlerinde kör olduğu fikrini vermektedir). Artık kimse sormaz olmuştur Evdal’ı ve o dönemde Temo onun eli, ayağı ve gözü olmuştur bir anlamda. Artık eski dostları, etrafında fır dönen ağalar, beyler sormaz olmuşlardır Evdal’ı.
Evdal’ın bir de “qulingamin (turnam)” dediği ve üzerine besteler yaptığı meşhur bir turnası vardır. Kör olduğu için ona yoldaşlık edecek en iyi hayvan motifi turnadır burada. Turna aynı zamanda Homeros’un da kuşudur ve Anadolulu bütün ozanlar için bir yol göstericidir. Ömrünün son yıllarında İranlı bir hekim sayesinde gözleri tekrar açılır ve o dönemde Kürt Mirleri ile Osmanlı arasındaki çekişmeler üzerine birçok destan yazar. Bu dönemde Tarxanê Qelenyê gibi Kürt Beyleri için yazdığı destanlar yakın dönem tarihini ışık tutması açısından da önemlidir.
İşte tam da bu nedenle yakın dönemde yaşamış olan ve hakkında daha çok şey bildiğimiz Evdal’ın hayatına bakarak ünlü ozan Homeros’un hayatı ve Anadolu destan geleneği hakkında da daha açıklayıcı yorumlar yapabiliriz.
Homeros ile ilgili yaşadığı dönemden kalma hiçbir yazılı belge bulunmamaktadır. Ozanla ilgili bütün yazılı kaynaklar kendisinden sonra yazılmışlardır. Bu belgelerin birçoğu M.Ö. 7. ve 6. yüzyıllardan kalmıştır.
Homeros araştırmacılarına göre, ozanın doğum yeri, Batı Anadolu’daki Antik Foça (Phokaia), İzmir’in 8 km kuzeyinde yer alan Smyrna ve Değirmendere (Kolophon) arasındaki bölgedir. Ünlü ozan, M.Ö. 8. yüzyılda bu bölgede dünyaya gelmiştir.
Ozan, Troialılar ile Akhalar arasında M.Ö. 1200’lerde yaşanan Troia Savaşını anlattığı ölümsüz eseri olan İlyada’yı yaklaşık olarak M.Ö. 700’lerde yazmıştır. Bu tarihten itibaren dünya edebiyatının önemli eserleri arasında yerini almıştır. Fakat bilinen tek gerçek şu ki bu eserlerde yer alan destanlar, bir sözlü gelenek ürünüdür ve Homeros’a kadar anlatıla gelen bu destanlar Büyük Ozan Homeros tarafından yazıya geçirilmiştir.
Milman Parry Homeros şiirlerini konu edindiği doktora çalışmasını 1928 yılında tamamladığında, sözlü kültürün anlaşılması açısından önemli bir eser ortaya çıkmıştır. Parry bu çalışmada İlyada ve Odysseia destanlarındaki şiirlerin bir uzun iki kısa heceden oluşan altı vuruşluk dizelerle (Heksametrik dize ölçüsü), bu dize ölçüsünü tutturmak için uydurulmuş sıfat ve kalıplaşmış söz yapılarından meydana geldiğini söyler. Bu yazı biçimi Homeros’un sözlü geleneklerde sıkça görülen sıfat uydurma yeteneği ile birleştiğinde ortaya bol tekrarlı bir şiir biçimi ortaya çıkmıştır. İşte bir Anadolu kültürü olan bu geleneğin bir diğer adı Dengbej’liktir. Günümüzden 2700 yıl önce Anadolu topraklarında yaşayan Ozan/Dengbej Homeros’un sesi, 2500 yıl sonra Kürtlerin Homerosu olarak zikredilen Evdalê Zeynikê’nin nefesinde yeniden hayat bulmuştur.
Anadolu’nun her köşesinde sözün hâkim olduğu yıllar boyunca söz, kişiden, ağızdan, anlatandan ve dinleyenden güçlüdür. Odur insana egemen olan. Ancak sözünüzü hangi araçlarla ve nasıl söylediğiniz önemlidir ve bu bir anlatı formu oluşturmanızı gerekli kılar. Anlatıyı güçlü kılan siyasal veya kültürel duruşunu, hatta kalıcılığını belirleyen, figürlerin ve anlatının kutsal olandan değil, insandan yana olmasıdır. Bu duruş bir bakıma dünyasallığın, bugünkü deyimle, laikliğin insanlar arasındaki serüvenine başlamasıdır. Çünkü insanın kaderi, kutsal olan tanrının elinden alınmak istenir. İnsanın yazgısı yine insanın eline verilir. Asıl olan insandır. İnsanın zaaflarıdır ya da güçleridir. Aldatma, hırsızlık, sahtekârlık gibi dünyayla ilgili kötülükler tanrılara da yakıştırılır. Çünkü Homeros için de Evdal için de tek belirleyici artık yeryüzünün tanrısı olan insandır. Her iki Ozan da destan anlatısında insanı öne çıkarır.
Bu insan “etik” insandır ve “akıl” ile donatılmıştır. Bu donanımlardan uzaklaşıldığında sorunlar ve çözümsüzlükler başlar. Burada bir etik çaba söz konusudur. Çünkü olmuş olandan hareket ederek olanı, daha doğrusu insanı eksiklikleriyle ve yetkinlikleriyle betimlerler. Akılcıdırlar, çünkü dünyasal düzende insanın kaderi yine insanın kendisindedir.
Homeros ile debgbêjler ve Evdal konusundaki önemli tespitleri ise Yaşar Kemal, Mehmet Uzun gibi son büyük ozanlar yapmıştır. Yaşar Kemal, Yer Demir Gök Bakır adlı romanında Kürtlerin Homeros’u için bakın neler yazmış: “Abdale Zeyniki derler bir er kişi. İki gözden de yoksun büyük bir âşık kişi. Dağa taşa, kurda kuşa türkü söyler. O, başka âşıklara benzemez. Sabahtan akşama, akşamdan sabaha kadar durmadan türkü söyler. Uzun söyler. Bir türkü söyler ki, kırk gün kırk gece söyler de gene bitmez. Türkülerini Kürtçe söyler. Kürtçe söyler ama Türkü de, Acemi de Rusu, İngilizi de ne dediğini anlar. Bu bir sırrı hikmettir kimse bilemez.” Mehmed Uzun 1998 tarihli “Dengbêjlerim” isimli eserinde Yaşar Kemal’in dost sohbetlerinde Evdalê Zeynikê’nin Kürtlerin Homeros’u olduğunu defalarca söylediğini belirtmiştir. “Yaşar Kemal böylelikle çok kapalı yaşayan Kürtlerin arasında bile oldukça yerel olan Evdal’e evrensel bir kimlik veriyor, Evdal’ı evrensel bir geleneğin Homeros’la kıyaslanabilecek bir ustası haline getiriyordu. Yaşar Kemal haklıydı, Evdalê Zeynikê bu evrensel geleneğe de aitti. O da Gılgamış’ın, Homeros’un soyundandı.” diye de eklemiştir.
Kürtlerin Homeros’u ve Batı’nın Evdalê Zeynikê’si arasındaki bu denli benzerlik şüphesiz ki bu iki gelenek için de dikkat çekicidir. Burada iki büyük anlatıcı-aktarıcı, iki kör (Homeros’un da Evdal gibi sonradan kör olduğu tahmin edilir), iki Anadolulu, ozan atışmalarına katılmış iki tarihi şahsiyet, geleneklerinin en büyük temsilcisi iki canlı toplum belleği söz konusu olan. Homeros’un;
“…
Çağır Makhaon’u buraya, Talthybios, haydi çabuk,
Çağır Asklepiosoğlu’nu, kusursuz hekimi,
Atreus’un cenkçi oğlu Menelaos’a gelsin baksın.” (İlyada, 4. Bölüm 193-195 Türkçe çev: Azra Erhat, A. Kadir)söyleyişi ile Evdal’ın;
“Gel söyle ey hekim, oy, hekim kurban
Allah aşkına naz eyleme bize
Sen bir merhem yapasın baba evimin yaralısının yarasına…”
biçemi toplumu o kadar çok etkilemiştir ki yüzyıllar bunu eritmeye yetmemiştir. İşte dengbêjlik ile Homeros hikâyeciliğinin en çok hissedilen benzerliği budur. Tabii bir de sözlü geleneklerin devamlılığı da önemli bir husus. Mesela Reso, Evdalê Zeynikê’nin öğrencisi, son büyük dengbêjlerden Şakiro (Şakir Deniz) da Reso’nun öğrencisidir. Dengbêjlik böyle bir “usta-çırak ilişkisi”yle devam eder. İlyada Homeros’a ulaşmadan önce aynen dengbêjlik gibi bir aktarım ile beş yüz yıl gibi önemli bir zaman dilimi kadar yaşayabilmiştir; yani onu Evdaller, Resolar, Şakirolar yaşatmıştır bu kadar zaman boyunca…
Diyen Evdal en büyüğüdür, bütün dengbêjlerin toplandığı divanda gece gündüz yılmadan söyleyebilen odur çünkü. Bu nedenle onun bir diğer adı da “Homeros”tur bizce. Gördüğünü şiire çevirmiştir, tanık olduklarına, yaşadıklarına ve yaşamak istediklerine ahenk vermiştir Evdal. Bunu yaparken de sesini ait olduğu toplumun ve coğrafyanın gücüyle yoğurmuştur. Sonsuzluk peşinde değildir fakat yüz üç yıllık hayatı sonsuzluğa uzanan bir niteliktedir. O, bu nedenle “Abdal” gibi güzel bir isimle ödüllendirilmiştir. Biz Evdalê Zeynikê’yi ve Kritheis’in oğlu Homeros’u bütün dengbêjlerin/destancıların, dengbêjliğin/destan geleneğinin kadim yapısının birer sembolü diye algıladık. Nitekim bunu bizden evvel dillendirenler de çok olmuştur. Homeros geleneğinin detaylıca anlaşılması sonrasında, bu kültürün devam ettiğini özellikle vurgulamak için bizim olmazsa olmazımızdı Evdal. Homeros ve Evdal’ın iyice tanınması İlyada ve dengbêjliğin daha iyi anlaşılmasına yarayacaktır.
Bir çığlıktır yüzyıllardan bu yana söylenegelen. Haksızlıkları, kahramanlıkları, yiğitlikleri, çatışmaları, sürgünleri, yıkılmış şehirleri, sönmüş ocakları, çaresiz sevdaları ve sevdalıları anlatır bizlere tarihin en bilinmeyen zamanlarından beri.
-
0 Replies
Sorry, there were no replies found.